Pierwszą czynnością, która inicjuje postępowanie sądowe w sprawie o rozwód, jest złożenie pozwu we właściwym sądzie okręgowym. O jego wymaganiach pisałam w artykule pt.: „Jak sporządzić pozew rozwodowy”.
Po wpłynięciu pozwu do sądu, następuje zarejestrowanie sprawy i nadanie jej sygnatury, na którą należy powoływać się w czasie trwania postępowania, składając do sądu pisma, próbując uzyskać informacje o stanie sprawy lub zamawiając akta w czytelni by zapoznać się ze zgromadzonymi w nich dokumentami. Następnie sąd bada czy pozew spełnia wszystkie wymagania formalne. Jeżeli znajduje w nich braki, wzywa powoda, a więc stronę inicjującą postępowanie, do ich uzupełnienia. Najczęściej dotyczy to uzupełnienia opłaty od pozwu, podania prawidłowych adresów stron, celem umożliwienia doręczenia korespondencji, sprecyzowania roszczeń, wskazania danych świadka, który ma zeznawać na okoliczność sytuacji dzieci stron czy przedłożenia zaświadczenia o zarobkach oraz wykazania usprawiedliwionych potrzeb dzieci, gdy jednocześnie orzeka o alimentach. Należy pamiętać, że zarówno przed terminem pierwszej rozprawy, jak i w toku całego postępowania, sąd może wzywać stronę do składania pism, zgłaszania wniosków dowodowych, przedkładania dokumentów.
Po wyznaczeniu sędziego sprawozdawcy, który będzie prowadził sprawę, pozew zostaje wysłany do strony pozwanej. Najczęściej Sąd zobowiązuje jednocześnie do ustosunkowania się do jego treści, wyznaczając termin, w którym należy udzielić stosownej odpowiedzi. W tym samym czasie lub po uzyskaniu odpowiedzi na pozew, sąd wyznacza termin pierwszej rozprawy. Udział w niej stron nie jest obowiązkowy, chyba że sąd wezwie do osobistego stawiennictwa. Należy jednak mieć na uwadze, że w razie nieusprawiedliwionego niestawiennictwa powoda na pierwsze posiedzenie sądowe, postępowanie ulega zawieszeniu, a jego podjęcie następuje najwcześniej po upływie trzech miesięcy od dnia zawieszenia. Skutku tego można uniknąć tylko wtedy, gdy powód usprawiedliwi swoją nieobecność.
Nieobecność na rozprawie pozwanego i nie ustosunkowanie się do pozwu, mogą być natomiast podstawą wydania wyroku zaocznego. Jak wskazał Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 12 maja 1952 r., C 1572/51 (OSN 1953, nr 4, poz. 96), jeżeli pozwany nie żądał przeprowadzenia rozprawy w swej nieobecności ani nie składał w sprawie wyjaśnień ustnie lub na piśmie, a na rozprawę nie stawił się albo mimo stawienia się nie brał udziału w rozprawie, wyrok także w sprawach małżeńskich jest zaoczny, choć zapaść może tylko po przeprowadzeniu postępowania dowodowego, gdyż w sprawach o rozwód bezczynność pozwanego nie może stanowić podstawy do przyjęcia twierdzeń pozwu za prawdziwe.
Pomimo tego, że udział stron w rozprawach nie jest konieczny, strony muszą się stawić wtedy, gdy sąd ich do tego zobowiąże. W takiej sytuacji w piśmie kierowanym z sądu czytamy, że sąd „wzywa do osobistego stawiennictwa”, a nie „zawiadamia” o terminie. Uchybienie obowiązkowi stawiennictwa może spowodować nałożenie na stronę grzywny. Jeżeli któraś ze stron nie może się stawić w sądzie, a została wezwana do osobistego stawiennictwa, jak również gdy zależy jej na osobistym udziale w przeprowadzanych czynnościach, powinna usprawiedliwić swoją nieobecność i wnieść o odroczenie terminu rozprawy.
Rozprawy odbywają się przy drzwiach zamkniętych, chyba że obie strony żądają publicznego rozpoznania sprawy, a sąd uzna, że jawność nie zagraża moralności. Wyłączenie jawności gwarantuje małżonkom komfort rozstrzygania bez obecności osób trzecich ich prywatnych i intymnych spraw. Na posiedzeniu takim mogą być obecni przedstawiciele ustawowi stron, ich pełnomocnicy, interwenienci uboczni, prokurator oraz osoby zaufania, po dwie z każdej strony.
W trakcie rozpraw strony zgłaszają ustnie swe żądania i wnioski oraz przedstawiają twierdzenia i dowody na ich poparcie, a także oświadczenia co do twierdzeń strony przeciwnej, dotyczące podawanych faktów. Sąd rozpoznaje wnioski dowodowe zgłaszane przez strony i wydaje stosowne zarządzenia. Może również zdecydować o przeprowadzeniu dowodu nie wskazanego przez strony, gdy uzna to za konieczne.
W toku posiedzeń sąd przesłuchuje wezwanych świadków. Każda ze stron ma prawo do zadawania im pytań. Należy pamiętać, że małoletni, którzy nie ukończyli lat trzynastu, a zstępni stron (czyli dzieci, wnuki, prawnuki), którzy nie ukończyli lat siedemnastu, nie mogą być przesłuchiwani w charakterze świadków. Sąd może również zarządzić sporządzenie wywiadu środowiskowego, aby ustalić warunki, w jakich żyją i wychowują się dzieci stron oraz zasięgnąć opinii biegłych psychologów i pedagoga na okoliczność sytuacji małoletnich dzieci stron, a po ich sporządzeniu, przesłuchać ich autorów.
Po przeprowadzeniu całego postępowania dowodowego, sąd zamyka rozprawę i udziela stronom głosu, a po naradzie ogłasza wyrok.